Vrijdag 21 april jl. is een groep van Restauratoren Nederland afgereisd naar Antwerpen voor een werkbezoek aan ZOO Antwerpen. Deze dag werd verzorgd door de werkgroepen Muurschilderingen, Kunst In De Openbare Ruimte en Historische Binnenruimten in samenwerking met restauratoren Elsbeth Denys, Fabian Rasson en Emma van Dijk. Tijdens deze dag is een rondgang gemaakt door de dierentuin en zijn een aantal restauratiewerkzaamheden aan de verschillende historische paviljoenen toegelicht.
ZOO Antwerpen behoort tot een van de oudste dierentuinen ter wereld. Vanwege de vele historische paviljoenen en de bijzondere tuinaanleg is de ZOO sinds 14 januari 1984 erkend als monument. Het idee voor de dierentuin is ontstaan halverwege de negentiende eeuw en niet veel later is men gestart met de bouw van diverse oriëntaalse bouwwerken.
Egyptische tempel
De eerste stop was de rijk gedecoreerde Egyptische Tempel uit 1856. De tempel is een ontwerp van Charles Servais. De decoraties op het stucwerk zijn vijf jaar later aangebracht op door Henri Verbuecken. Bijzonder is dat deze decoraties gebaseerd zijn op echte Egyptische schilderingen. De teksten in de hiërogliefen zijn zelf bedacht en verwijzen naar de dierentuin. De mozaïekvloer binnen is een ontwerp van Architect Emile Thielens uit 1901. Vanaf 2015 zijn Fabian Rasson en Elsbeth Denys betrokken bij de restauratie van het paviljoen. De opdracht die hen was gegeven, een ‘grondige restauratie’, bleek een interessante verwijzing naar het verleden.
In 1985-86 is de Egyptische Tempel eerder ‘grondig gerestaureerd’. In twee jaar tijd is zowel het onderzoek als de restauratie uitgevoerd. Dit uitgebreide onderzoek naar de schilderingen is bijzonder omdat het geldt als een van de eerste historische kleuronderzoeken. Zo heeft het team destijds 500 vrijlegvensters gemaakt. Het onderzoek heeft o.a. de werkwijze aangetoond. De decoraties aan de buitenzijde van de entree eerst zijn uitgekrast in het pleister en vervolgens geschilderd in olieverf. Het onderzoek toonde tevens aan dat de schilderingen meermaals zijn overschilderd vanwege vocht- en zoutproblemen in de pleisterlagen. Het bleek zelfs dat de schilderingen die in de jaren ’80 in zicht waren, afweken van het originele decoratieschema.
De wens van het restauratieteam destijds was om terug te keren naar de eerste fase. Vanwege de beperkte tijd en het beperkte budget is er de rigoureuze beslissing genomen om – op twee panelen na – alle schilderingen inclusief pleisterlaag te verwijderen. Waar de originele krassen nog aanwezig waren, is de pleisterlaag behouden en alleen de verf verwijderd. Zij hebben gekozen voor een nieuw verfsysteem, namelijk KEIM verf en dit is waar wij vandaag de dag tegenaan kijken en waarin de uitdaging ligt voor Fabian, Elsbeth en Emma. Vanwege het meer beperkte kleurenpalet van KEIM ten opzichte van olieverf, zijn vele kleuren vereenvoudigd. Daarnaast zijn delen op verkeerde wijze gefixeerd op met waterglas. Men heeft het pleister met krassen behouden, maar vanwege de verzadiging met olie van het pleister, vertoont de KEIM hier problemen met hechting. En aangezien het nog steeds een dierenverblijf is – en de schilderingen buiten zijn aangebracht in het soms ook regenachtige België (gelukkig niet op de dag dat wij er waren) – zijn vocht en zout nog altijd een probleem.
De wens van nu is om wederom terug te keren naar de eerste fase. Naast de eerdergenoemde uitdagingen, zal ook de vraag zijn hoe het originele decoratieschema exact eruit heeft gezien. Want hoewel er 550 vrijlegvensters zijn gemaakt, zijn er slechts enkele foto’s overgeleverd. En de grote vraag is natuurlijk; welk verfsysteem zal wel geschikt zijn?
De rijk gedecoreerd Egyptische tempel
De werkgroepen bewonderen de Egyptische tempel
Detail van de decoraties in de Egyptische tempel
Vlinderpaviljoen
De tweede locatie in de ZOO betrof de Wintertuin, ofwel het Vlinderpaviljoen uit 1895-97. Dit paviljoen is eveneens ontworpen door Emile Thielens en maakt deel uit van een groter complex waarbinnen meerdere ruimtes huisvesten. In de Wintertuin zijn voorbeelden te vinden van vroeg 20e-eeuwse cementrustiek. Dit is een decoratietechniek waarbij met behulp van gewapend cement, vormen uit de natuur, zoals bomen en takken, worden nagebootst.
Restauratiearchitect Guido Stegen gaf ons uitleg hoe betonrestauratie op terughoudende wijze kan worden ingezet om deze bijzondere decoratietechniek te restaureren. Guido Stegen is zelf begonnen met het herstellen van gewapend beton, en heeft zich zo doorontwikkeld tot een van de specialisten op het gebied van o.a. de restauratie van cementrustiek. Om deze reden is hij betrokken geraakt bij de restauratie van het beschadigde cementrustiek in de Wintertuin. Voorheen ging het herstellen van gewapend beton en cementrustiek gepaard met het strippen van de huid. Om logische redenen is het niet gewenst de decoratieve huid van cementrustiek af te nemen. Guido heeft ons toegelicht hoe het mogelijk is om cementrustiek van binnenuit te restaureren. Het resultaat van zijn methode konden we bewonderen in een proefrestauratie die werd gesierd door vrolijk gekleurde vlinders.
Vlinderpaviljoen
Cementrustiek in het vlinderpaviljoen
Aquarium en reptielengebouw
Lapis Arte nam ons mee naar het Aquarium en Reptielengebouw uit 1909. Dit gebouw, ontworpen door Emile Thielens, wordt gesierd door een enorme rocaillepartij bij de ingang naar ontwerp van rocailleur F. Dumilieu. Hij stapelde de twee verblijven op elkaar met ieder een eigen ingang. Dit resulteerde in een Griekse Tempel met Dorische zuilen op een kunstrotspartij.
De rotspartij is opgebouwd d.m.v. bewapeningsstalen met een bewapeningsnet, met daarop pleisterlagen. Het geheel is verankerd aan een muur achter de rotspartij.
Door de jaren heen is de rocaillepartij meerdere malen hersteld. In 1999 is er een laag aangebracht over de huidige rotspartij die nu nog altijd in het zicht is. Vanwege de huidige problemen; loslaten van de pleisterlagen en corrosie van het staal, is de wens om deze laatste laag, voor zover mogelijk, af te nemen. Zo kan men er zeker van zijn dat de constructieve problemen opgelost worden – en dat is niet geheel onbelangrijk voor een ingang waar iedere dag velen bezoekers doorheen lopen.
Het Aquarium en Reptielengebouw
Los laten van het pleistermateriaal
Leeuwenbeelden
Na de rocaille van Dumilieu nam Lapis Arte ons mee naar vier enorme leeuwenbeelden (pal naast, het kan ook niet anders, het leeuwenverblijf). De leeuwen zijn enkele jaren geleden gerestaureerd. Lapis Arte is verantwoordelijk voor het schoonhouden van de beelden. Dit doen zij met enzymen. Viermaal per jaar spuiten zij de beelden in om algengroei tegen te gaan en eenmaal per jaar stoom reinigen zij de beelden om residuen te verwijderen. De vier beelden staan nu weer stralend naast de meerdere leeuwenfamilies die het park rijk is.
Leeuwenbeelden
Een van de leeuwenbeelden
Vogelgebouw
Tot slot namen we een kijkje bij het Vogelgebouw uit 1893. Dit verblijf, ontworpen door Emile Thielens voor ‘exotische vogels’ wordt gesierd door een mooie fin-de-siècle gevel met decoraties van Henri Verbuecken. Steenrestaurator Mikal Kindt lichtte de behandeling toe van de twee vlakglasmozaïeken aan weerszijden van de entree.
Vlakglasmozaïek is een techniek die is toegepast in de 19e en 20e eeuw. Mikal laat ons weten dat deze mozaïeken tot dusver weinig zijn onderzocht. De uitdaging bij de restauratie van deze mozaïeken zijn de dragers. In tegenstelling tot ander soorten mozaïek, worden deze niet door ‘mozaïekers’ gemaakt, maar door decorateurs. Hierdoor zijn er verschillende dragers toegepast en deze bleken niet altijd geschikt.
Het paneel rechts naast de ingang is in het verleden gerestaureerd. Hierbij zijn enkele keuzes gemaakt die de tekening in het mozaïek niet per se ten goede zijn gekomen. Het originele paneel toont nu helaas constructieve problemen en zal daarom binnen aanzienbare tijd behandeld worden.
De afsluiting van deze leuke en informatieve dag volgde in – hoe kan het ook anders – een biercafé. Restauratoren Nederland was immers in België.
Het Vogelgebouw
Het Vogelgebouw
Wil je meer weten over de werkgroep muurschilderingen of je hierbij aansluiten? Klik op de link voor meer informatie.