Inloggen
terug

Werkgroep Muurschilderingen Excursie Groningse kerkjes

Met een stralende blauwe lucht vertrok de werkgroep muurschilderingen op 15 juni uit alle windstreken naar het bovenste puntje van Nederland voor een excursie langs enkele middeleeuwse Groningse kerkjes. Op uitnodiging van  OUOU restauratoren: Aafje Bouwhuis en Nanon Journee, die al menig Groningse kerk van binnen gezien en gerestaureerd hebben, doen wij met een gezelschap van de werkgroep muurschilderingen vier kerken aan.

Auteur: Jasmijn Krol

Fotografie: Jasmijn Krol en Aafje Wardenaar

De Petrus en Pauluskerk in Loppersum

Met als begin de Petrus en Pauluskerk in Loppersum, toevallig een kerk waren OUOU restauratoren nu net niet hebben gewerkt maar als er kilometers snelweg onder je voeten voorbij zijn gevlogen dan is deze kerk een prachtige verstilde plek om aan te komen en even te landen.


Petrus en Pauluskerk in Loppersum. Foto: Jasmijn Krol


Gewelfschilderingen in het koor Petrus en Pauluskerk in Loppersum. Foto: Aafje Wardenaar

Baksteenimitaties op echt baksteen

De kerk is in beheer van Stichting Oude Groninger Kerken. Vaak wordt er gesproken over Groningse kerkjes maar klein is deze kerk niet echt te noemen. Door de eeuwen heen is de grote gotische kruiskerk verbouwd, aangepast en uitgebreid zodat er nu een grote gevarieerde ruimte is ontstaan dat aan een hallenkerk doet denken, maar dan met verschillende zijkapellen. De kerk heeft schilderingen van eind 13de eeuw, eind 15de eeuw en midden 16de eeuw die aan het licht kwamen aan het einde van de 19de eeuw. De schilderingen hebben meerdere restauraties ondergaan in de 20ste eeuw.

Op de koorwand is het laatste oordeel geschilderd en op de koorgewelven sieren nieuw-testamentische taferelen en heiligen. In de Mariakapel zijn scenes uit het leven van Maria te zien. Wat ook zo kenmerkend is voor Groningse kerken en wat ook hier te zien is in deze kerk, zijn de rode baksteen imitaties. Geschilderd op de gewelven in prachtige soms eenvoudige, dan weer meer vernuftigere patronen, geschilderd met okers op kalkgrond op een bakstenen muur of gewelf.  Opmerkelijk want waarom zou je een baksteen imitatie schilderen op een muur of gewelf die/dat al opgebouwd is als baksteen? Een reden kan zijn dat kerken vaak werden opgebouwd of verbouwd met hergebruikte materialen waarbij een afwerklaag gebruikt werd om de onregelmatigheden te verhullen. Of er werd bijvoorbeeld juist een andere steen gesuggereerd met schijnvoegen en kleur. Een ander aspect aan deze decoraties is dat ze de kracht hebben om lijnen in de architectuur te benadrukken of juist te onderbreken.


Gewelfschilderingen met dambordpatroon en baksteenimitatie in de Mariakerk 't Zandt Foto: Aafje Wardenaar

De Mariakerk in ’t Zandt

In Groningen is er op het moment veel te doen voor restauratoren vanwege de vele aardbevingen door de gaswinning in het gebied. Niet alleen in huizen maar ook binnen in de kerken is er veel scheurvorming waar te nemen. Er is geld beschikbaar gesteld door de Nederlandse aardolie maatschappij (NAM) om die scheuren te herstellen maar er moet dan wel bepaald worden of de scheuren aardbevingsschade zijn of een ander oorzaak hebben, wat niet altijd eenvoudig vast te stellen is.

De subsidie van de NAM in combinatie met een SIM (Subsidie Instandhouding Monumenten)  maakt dat er soms wel mogelijkheden zijn voor sommige kerken om naast de bevingsschade ook de schilderingen te restaureren. Ten minste, dat is het geval in de Mariakerk in ’t Zandt, de volgende kerk waar Aafje en Nanon ons in een kolonne van auto’s door het Groningse platteland mee naar toe voeren.

Deze eenbeukige kerk heeft zijn oorsprong eind 13de eeuw waarbij er restanten schilderingen zijn van rood met witte voegen op de wanden, een baksteen imitatie met dambordpatroon op de gewelven en ook plantmotieven en gestileerde figuren zijn van deze tijd. Later rond 1400 toen de kerk wit werd gepleisterd, zijn er rode ranken in het schip geschilderd en figurale schilderingen in de nissen van het koor en schip en wederom de baksteen imitatie op de ribben, bogen, en wandpijlers. Het koor werd gebouwd in de tweede helft van de 15de eeuw en deze werden versierd met bloemranken en baksteenimitatie op de ribben. Ook werd er in het schip een schildering aangebracht dat het laatste oordeel verbeeldt, dat een vijftigtal jaar later overschilderd werd met een nieuwe versie. Van deze schilderingen zijn er gelukkig veel bewaard gebleven mede dankzij de restauratie in de jaren 60. Maar toch is er veel aan de hand, met name zout en scheurvorming vormen een bedreiging voor de schilderingen.

Er is geld voor slechts vier uur behandeling per schildering. Het is dus slim en effectief restaureren waarbij er weloverwogen keuzes moeten worden gemaakt door de restauratoren en het team dat dit keer bestaat uit Daniel Oudman, Anne Rupert en Lynn van Rijnsoever.


Gewelfschilderingen Mariakerk 't Zandt Foto: Aafje Wardenaar

Omgaan met eerdere restauraties

Het is technisch een flinke uitdaging, eerder restauraties zijn gedaan in te hard cement en overal komen ze zout tegen. Ze werken met een zoutomvormer Bofimex Technicure CS, een chemische conversiebehandeling voor hygroscopische zouten. In de kathedraal van Antwerpen zijn hier goede resultaten behaald en daar houdt het zich al ten minste 10 jaar goed. Maar omdat het altijd moeilijk is om in de toekomst te kijken en ze liever geen risico nemen gebruiken ze het enkel op stukken waar geen originele schilderingen zitten.

De hand van het verleden is in deze kerk prachtig te aanschouwen. Heldere felle kleuren, vooral het geel straalt je tegemoet, hele vroege trattegio-achtige arceringen aangebracht in de jaren 80. Maar ook recenter heeft de koster nog een zwarte viltstift ter hand genomen om met name het gezicht van Jezus iets te verduidelijken. De restaurator heeft de nobele taak om alles zo goed mogelijk te bewaren maar af en toe wordt dat ‘alles’ wel in vraag gesteld met bovenstaand voorbeeld in het hoofd.

 

Eerdere restauraties werd er vaak gegrepen naar cement en latex, nu begrijpen we dat het oorspronkelijke materiaal zoals kalk veel beter bestand is tegen vocht, zout en trillingen. De problemen die mogelijk ontstaan als materialen die niet compatibel aan elkaar zijn kunnen grotendeels worden voorkomen door gebruik te maken van kalk. En gelukkig is dat al een behoorlijk aantal jaren de praktijk. Maar nu hoor je ook af en toe dat er gewerkt wordt met het traditionele ‘hot mixed lime’ waarbij de kalk terplekke wordt geblust terwijl je er op dat moment een mortel van maakt. Deze techniek zorgt voor een mortel die nog veel dampopener is dan gewone putkalk en daarbij heeft een herstellend vermogen dat door blijft werken als het is aangebracht en de restauratoren al lang vertrokken zijn.

Na eerst een kopje koffie met wat lekkers in het gras omringd door oude grafstenen laten Daniel Oudman en Nanon Journee zien hoe ze de hot mixed lime ter plekke maken. Er wordt gekeken, gefotografeerd, gepraat en gevoeld aan de warme mortel die zojuist is ontstaan. Na de uitwisseling van gedachten en ervaringen vertrekken we naar de volgende kerk.


Het prepareren van 'Hot Mixed Lime'. Foto: Jasmijn Krol

De Johannes de Doper kerk in Huizinge

We rijden weer een stukje door het Groningse platteland voordat we aankomen bij De Johannes de Doper kerk in Huizinge. Een klein kerkje prachtig verstild en verscholen achter bomen, te midden van een omgracht kerkhofje. Het is een eenbeukig kerkje met halfronde koorsluiting uit de 3de kwart van de 13de eeuw. De schilderingen op de muren zijn witte voegen op een rode sauslaag en op de gewelven zijn enkele fragmenten van romaans gotische schilderingen in baksteen imitatie maar ook gotische schilderingen met ranken en bloemen en Bijbelse voorstellingen.

Daniel Oudman en Lynn van Rijnsoever werden in 2021 gevraagd om hier in de bevingsscheuren te restaureren maar al snel werd er duidelijk dat er meer aan de hand was: de schilderingen waren ernstig gedelamineerd. Er werden noodinjecties toegepast en Aafje Bouwhuis en Nanon Journee werden er bijgehaald maar de schade bleek groter dan gedacht en het werk te omvangrijk dus volgend jaar zal er een meer uitgebreide restauratie plaats vinden.


De Johannes de Doper kerk in Huizinge. Foto: Jasmijn Krol


Baksteenimitatie in De Johannes de Doper kerk in Huizinge. Foto: Jasmijn Krol

De Hippolytuskerk in Middelstum

Op naar Middelstum waar de sixtijnse kapel van het noorden op ons wacht: de Hippolytuskerk. Sinds deze gebouwd werd, is er naast de sacristie uit de 16de eeuw nauwelijks iets aan de kerk veranderd. Een speciale kerk van een flink formaat uit de tweede helft van de 15de eeuw met een eenduidig gotisch karakter. Het heeft een schip, koor en transept met kruisgewelven steunend op muurconsoles. In 1875 zijn de schilderingen onder de witkalk vandaan gehaald. Toch hebben ze maar vrij kort het daglicht gezien en verdwenen ze weer onder een witte laag. In 1916 is alleen Adam en Eva vrijgelegd en in de jaren 70 door restauratoren Helmer Hut en Jelle Otter de volledige kerk. Op de muren in het koor en op de gewelven zijn figurale schilderingen te zien met als hoofdonderwerp het laatste oordeel met een hemel en hellepoort maar ook de zondeval en het pinkstergebeuren zijn af te lezen in de schilderingen die uitgevoerd zijn in kleuren rood, geel en groen. Rondom de Bijbelse voorstellingen is alles versierd met ranken en bloemen.


Hippolytuskerk in Middelstum. Foto Jasmijn Krol

Scheuren en vullingen

In 2021 kwamen restauratoren Aafje en Nanon voor een indrukwekkende restauratie. Er zaten scheuren van wel 10 centimeter breed in de gewelven. Ze verwijderden de cementhoudende vullingen die in de jaren 70 werden aangebracht aangezien deze voor problemen zorgden. Ze waren vooral bezig met het constructieve gedeelte van de kerk die door de aardbevingen veel te lijden had. De klus was immens met wel 200 gelokaliseerde incidenten en een begroting van 3 uur per schildering. Een klus die maanden in beslag nam en waar werd gewerkt met een team bestaande uit Daniel Oudman, Lynn van Rijnsoever, Anne Rupert en Aafje Wardenaar.

Na dit bijzonder sluitstuk reden we terug naar het beginpunt in Loppersum. Na een drankje en een hapje in de schaduw vertrokken we weer voor de lange reis naar huis en lieten we het restauratorenteam van de Mariakerk achter. Die hadden namelijk nog wat werk te verzetten.


Gewelfschilderingen in de Hippolytuskerk in Middelstum. Foto: Jasmijn Krol

Wil je meer weten over de werkgroep muurschilderingen of je hierbij aansluiten? Klik op de link voor meer informatie.